Seyit Can Bahar – Çağdaş Kılıç – Zeynep Güngör |
Herkesin hakkında bir fikri olduğunu belirttiği, kimi yöneticilerimizin tek bakışta astlarının gözünden anlayabildiği, ortaya atılışı Antik Yunan’a dayanan ve günümüzün iş ortamlarında çok büyük öneme sahip bir kavramdan bahsedeceğiz: Kişilik.
Kişilik, neredeyse tüm psikoloji alanlarının çalıştığı nadir konulardan birisidir. Fakat kişiliğin iş ortamlarına olan etkisini irdelemek için, kişiliği İş ve Örgüt Psikolojisi (İŞÖP) penceresinden ele almalıyız. Bu doğrultuda, kişilik kavramına, birçoğunuzun aşina olduğu Büyük Beşli Kişilik Teorisi üzerinden kısa bir giriş yapacağız.
Büyük Beşli Kişilik Teorisi, insan kişiliğini beş boyut üzerinden tanımlar. Bu boyutlar şu şekilde tanımlanmıştır:
- Açıklık (openness),
- Sorumluluk (conscientiousness),
- Dışadönüklük (extraversion),
- Uyumluluk (agreeableness),
- Duygusal denge (emotional stability).
Büyük Beşli Kişilik Teorisinin ortaya atılışının yaklaşık 30. yılında, bu teorinin İŞÖP çerçevesinde yüzlerce çalışmaya konu olduğunu söyleyebiliriz. Bu araştırmaların çıktıları profesyoneller tarafından uygulanmaya devam etmekte. Kişiliğin ilişkilendirildiği ve etkilediği iş sonuçları şunlardır:
- İŞÖP’ün ve okuyucularımızın en çok kafa yorduğu konulardan biri olan iş performansı
- Bireysel performansı en çok besleyen araçlardan biri olan eğitimlerin etkililiği.
- Bir kurumun en önemli yapı taşlarından biri olan liderlik
- Hayatımızın yaklaşık %32’sini geçirdiğimiz işimize olan tutumlarımız ve bağlılığımız
- En çok önemsediğimiz çalışan sağlığı ve stresi,
- Hayatımızı adadığımız kariyer başarısı.
Bu yazıda amacımız konuyu Büyük Beşlinin ötesine taşımak ve son yıllarda ortaya atılan yeni kişilik teorilerini sizlere sunmak:
- Sibernetik Büyük Beşli Teorisi (Cybernetic Big Five Theory),
- Bileşik Kişilik Özellikleri (Compund Personality Traits)
Sibernetik Büyük Beşli Teorisi
Akademisyenler, son yıllardaki en önemli gelişmelerden biri olarak kişiliğin sibernetik olarak tanımlanışından bahseder. Colin G. DeYoung tarafından 2014 yılında geliştirilen Sibernetik Büyük Beşli Teorisi bireyler arasındaki kişilik farklarını, bireylerin hedeflerine ulaşırken izledikleri yollardaki farklılaşmaya dayandırır. Bu süreç 5 adım ile detaylandırılmaktadır:
- Birey hedef belirler.
- Hedef için bir eylem seçer.
- Eylemi gerçekleştirir.
- Sonuçları yorumlar.
- Sonuçları, ilk hedefi ile karşılaştırır.
Bu doğrultuda, büyük beşli modeli, her bir süreçte yaşanan bireysel farklılıkları yansıtır. Ayrıca belirtmekte fayda var, “hedefler” bilinçli veya bilinçsiz olabilir, fakat genellikle davranışın arkasındaki motivasyonu ifade eder. Bu doğrultuda, bahsettiğimiz Büyük Beşli Kişilik Boyutları, sibernetik fonksiyonlarına göre tanımlanmıştır:
| Boyut | Sibernetik Fonksiyon | Tanımları |
| Dışadönüklük | Ödül Hassasiyeti | Bireylerin, hedeflerinin peşinden koşmalarına motive eden ödüllere yönelik hassaslığı |
| Açıklık | Keşfetme/Anlama | Bireylerin, yeni ve karışık bilgiyi keşfetme ve anlama arayışı. |
| Duygusal Denge | Hedeflere olan tehditleri belirlemek | Bireylerin, hedeflerine yönelik tehditlere gösterdikleri olumsuz duyguların şiddeti. |
| Sorumluluk | Hedeflere öncelik verme | Uzun süreli hedeflere ulaşmak için, kısa süreli kazanımlardan fedakârlık edebilmek. |
| Uyumluluk | Hedef takip koordinasyonu | Hedefi gerçekleştirmek için başkaları ile işbirliği içinde olma ve koordinasyon kurma isteği. |
Bileşik Kişilik Özellikleri
Bileşik Kişilik Özelliklerini, birden çok sayıda kişilik özelliğini içeren kombinasyonlar olarak ifade edebiliriz. İçerisinde barındırdığı bu basit kişilik özellikleri, bireysel olarak ele alındığında anlamlı bileşenlerdir. Fakat sistematik bir şekilde bir araya getirildiklerinde, çeşitli iş ortamı sonuçlarını daha iyi öngörebilir. Literatürde önde gelen örnekleri aşağıdaki tabloda sizinle paylaşıyoruz:
| Bileşik Kişilik Özellikleri | Tanımları |
| Core Self-Evaluations (Temel Öz-Değerlendirmeler) | Kişilerin kendi değerleri hakkında yaptıkları çıkarımlardır. Bu çıkarımlar bireylerin dünyaya bakış açısını etkiler ve bireylerin, öz saygısı, kontrol odaklılığı, öz-yeterliliği ve duygusal denge seviyelerinden etkilenir. |
| Proactive Personality (Proaktif Kişilik) | Hâlihazırdaki durumlara karşı pasif kalmamak ve pozitif değişiklik gerçekleştirmek için sorumluluk almak. |
| Integrity (Doğruluk) | Dürüstlük ve güvenirlilik. |
| Self-Monitoring (Öz-izleme) | Bağlamsal detaylar ve durumsal ipuçlarına hassas olma ve bu doğrultuda davranışı modifiye edebilme. |
| Emotional Intelligence (Duygusal Zekâ) | Kişinin kendisine veya başkalarına ait duyguları anlama, sezinleme, yönetme ve yönlendirme yetisi, kapasitesi ve becerisi. |
| Optimism (İyimserlik) | Kişinin, hayatındaki tecrübelerin iyi sonuçlara varacağına yönelik inançlı olması. |
| Mindfulness (Bilinçli Farkındalık) | Kişinin, yargısız, kabullenici bir biçimde dikkati odaklayarak anda kalabilmesi ve o anki deneyime dikkatini verebilmesi. |
Şirketlerin kâbusu! Kişilik envanterleri yalan-yanlış mı dolduruluyor?
Kişilik envanterlerinin öz-değerlendirme yöntemi ile yürütülmesi, kişilik envanterlerini katılımcıların manipülasyonlarına karşı zayıf düşürmekte. Yukarıda bahsettiğimiz kişiliğin iş ortamlarındaki etkilerini, bu ihtimali en düşüğe çektiğimiz zaman gözlemleyebiliriz. Bu durumun farkında olan bilim insanları, sizler için çeşitli uyarılar sunmakta:
- Katılımcılara, yanıltıcı cevaplar verdikleri takdirde yakalanabilecekleri mekanizmalar olduğunu belirtin. Katılımcıların cevap gecikmelerine ve cevaplarındaki örüntüleri izlemeye yarayan yöntemler, bu tarz mekanizmalara örnektir.
- Katılımcılara, yanıltıcı cevaplar verdikleri takdirde çeşitli yaptırımlar olacağını belirtin.
- Yanıltıcı cevaplar vermemenin, katılımcıların faydasına olacağını belirtin. Sonuçta kimse kişilik olarak uyuşmadığı bir işte çalışmak istemez.
- Yanıltıcı cevaplar vermemenin, kuruma faydası olacağını belirtin.
- Katılımcıların etik anlayışına hitap edecek uyarılar ekleyin.
Kaynakça
Blog, aşağıdaki kitap bölümünün özetini içermektedir.
Connelly, B. S., Ones, D. S., Hülsheger, U. R., (2018). Personality in Industrial, Work and Organizational Psychology: Theory, Measurement and Application. In Ones, D. S., Anderson, N., Viswesvaran, C., & Sinangil, H. K. (Eds.). The SAGE Handbook of Industrial, Work & Organizational Psychology, 1v: Personnel Psychology and Employee Performance; Organizational Psychology; Managerial Psychology and Organizational Approaches.(pp. 508-532). SAGE Publications.